Innovatie in Zuidelijk Afrika

EUROPEES GEÏNSPIREERDE INNOVATIE IN DE ‘TRADITIONELE’  KUNST VAN ZUIDELIJK AFRIKA

 

INLEIDING

Tegenwoordig is er bij mensen, die zich bezig houden met Afrikaanse kunst, tenminste enig besef dat we niet te maken hebben met a-historische culturen waarbinnen men mechanisch een aantal vormen blijft kopiëren, maar dat (juist) in Afrika culturen open zijn ten aanzien van veranderingen.

Ten aanzien van vele gebieden is men zicht gaan krijgen op processen waarbij volkeren succesvolle elementen van andere culturen, al dan niet in combinatie met de kunstuitingen die daar op betrekking hebben, overnemen.

Ook de vele migratiestromen in Afrika hebben daar aan bijgedragen. Ook zien we vaak het verschijnsel dat na een gebiedsverovering overwonnene en overwinnaar met elkaar assimileren.

Ook invloeden van buiten Afrika spelen al heel lang een rol. Vooral de oostkust van Afrika kent al enige millennia Arabische en Aziatische invloeden.

In het navolgende artikel behandelen we Europese invloeden in zuidelijk Afrika.

 

NIEUWE MATERIALEN, NIEUWE MOGELIJKHEDEN

In dit cultuurgebied heeft het vervaardigen van maskers en beelden nauwelijks een rol gespeeld. Op grote schaal heeft men zich bezig gehouden en houdt men zich in beperkter mate nog bezig met wat men tegenwoordig omschrijft als ethnic design. Dit onderscheid tussen kunst en vormgeving is zeker in zuidelijk Afrika nauwelijks te maken. Onder vaak moeilijke omstandigheden produceerde men inventief en kunstzinnig zeer opmerkelijk objecten. Wel hebben die bijna allemaal een ding gemeen: ze zijn als gebruiksvoorwerp of kledingstuk ook functioneel te gebruiken.

Wat we ook vaak kunnen constateren is dat de vervaardiger objecten voor eigen gebruik maakt, maar ook voor de buren en ook om bij blanken aan de deur te verkopen of aan langskomende toeristen als dat mogelijk is. Zo’n vergaande flexibiliteit vinden we in de rest van Afrika vooral in de aardewerk productie terug.

Voor zover ons nog objecten ter beschikking staan die zich lenen ter bestudering en vergelijking kunnen we constateren dat de vormgeving in dit gebied relatief snel aan verandering onderhevig is. De turbulente geschiedenis van het gebied en met name de bewogen geschiedenis vanaf de stichting van de Kaapkolonie door de Hollanders in 1652 zal daar niet vreemd aan zijn.

De Hollandse Boeren brachten ook parelmoeren manchetknoopjes mee. De eerste werden op de slagvelden buitgemaakt. Ze werkten inspirerend op vervaardigen van allerlei voorwerpen in het zuidelijke Nguni gebied. De Iqhiya shawls van de Mfengu zijn er helemaal uit opgebouwd.1)

Ook de Engelsen brachten een begerenswaardig object mee: de koperen uniformknoop. Aangezien ook deze knopen eerst op de slagvelden werden verzameld was een snoer, dat daar geheel uit vervaardigd was een hele hoge militaire onderscheiding. De knoop werd in allerlei objecten verwerkt met name in het noordelijke Nguni gebied.2)

Vanaf het midden van de 16e eeuw werden steeds grotere hoeveelheden kralen via de Delagao baai geïmporteerd.

Al lang voor de komst van de Europeanen was er belangstelling voor kralen. Grote hoeveelheden kralen uit de 8e-9e eeuw worden bijvoorbeeld gevonden aan de zuidrand van de Kalahari.

Lange tijd slaagden de koningen in dit gebied er in een monopolie op (de uitgave van en handel in) deze kralen te handhaven.

Het is opmerkelijk dat er, voor zover we dat kunnen nagaan, alleen bij de Sangoma, de genezers, belangstelling was voor de kunstige kralen uit Murano (Venetië). De monochrome kraal werd in allerlei kleurcombinaties gebruikt binnen de materiele cultuur van nagenoeg alle volkeren in het gebied. Door (strengen van) kralen met opeenvolgende kleuren te gebruiken kon men zelfs boodschappen overbrengen.

Ook werden met kralen symbolen weergegeven. Beide mogelijkheden werden benut in de zogenaamde love-letters.3)

Het was in gebieden gebruikelijk in een bepaalde periode te putten uit een bepaald kleurenschema. Deze modes maken het mogelijk veel kralenwerk tamelijk nauwkeurig te dateren. De culturen in zuidelijk Afrika raakten als het ware doordrenkt met kralenkunst.

Slotjes en sleuteltjes waren natuurlijk aardig te verwerken als decoratieve én symbolische objectjes. Nog geliefder werd de veiligheidsspeld. Nadat deze jaren was gebruikt, onder meer als ‘afsluitend’ of bevestigend symbool binnen de beeldtaal, kwamen Tsonga-Shangana kunstenaars op het idee Nceka schouderdoeken vooral op basis van patronen van veiligheidsspelden vorm te geven. Herfst 1994 sierde zo’n doek de omslag van het blad African Arts.4)  Ze gebruiken ook spiegeltjes in de composities. In deze uitgave toont men ook een voorschoot van de Lovedu waarin plastic kralen en een polshorloge zijn verwerkt en een viertal Tsonga-Shangana heupbanden waarin koperen belletjes en ringetjes, muntjes en geldstukjes verwerkt zijn.

In vele publicaties kan men de ontwikkeling zien van de Ndebele schorten.5) In enige vroege exemplaren (vervaardigd rond 1900) is nog een spiegeltje verwerkt. Tot de 60er jaren bestaan ze uit kralen en leer.

Dan gaat men op grote schaal de Plastici vervaardigen.6) Felle kleuren plastic, tape en kanten strookles werden gebruikt. Voor de export waren deze echter niet geschikt. Verzamelaars beschouwden ze als ‘niet-authentiek’. Het valt te vrezen dat ook weinig composities van plastic kralen tot Europa door zullen dringen.

Dankbaar wordt de laatste decennia gebruik gemaakt van de kleurige mogelijkheden van telefoondraad. Vele volkeren in zuidelijk Afrika kennen al eeuwen hoogontwikkelde vlechttechnieken. Natuurlijke vezels en kleurvariaties in metaaldraad werden benut.7)

Telefoondraad bood een aantal kunstenaars nieuwe mogelijkheden. Scepters worden er mee omwonden, allerlei variëteiten gevlochten mandjes worden vervaardigd en de laatste jaren maakt men ook figuratieve afbeeldingen.

In Zuid Afrika ontstond veel irritatie omdat dit draad uit illegaal opgegraven kabels werd gehaald.8) Men is nog niet zo ver dat men, om zo’n interessante ontwikkeling te steunen, draad ter beschikking stelt.

ANDERE EUROPESE STIMULANSEN

Een Europees object, dat als zodanig wordt opgenomen in de Zuid-Afrikaanse culturen, is de pijp.

Men begint in eerste instantie de Duitse Ulm pijp en de Hollandse Goudse pijp te imiteren in diverse materialen. Dit was het startpunt van een ontwikkeling waarin een grote variatie aan vormen ontstond. Ook ging men metaal gebruiken voor ingelegde patronen of werden pijpen geheel of gedeeltelijk met kralen versierd. Ook  worden figuurlijke elementen toegevoegd.

Ook zien we dat in de vorm van de pijp, de lepel, de neksteun of de staf bijvoorbeeld een pistool, geweer, karrenwiel, locomotief of ruiter te paard wordt geïntegreerd. De variaties schijnen eindeloos te zijn.

Het alfabet vormt ook een bron van inspiratie. Soms gebruikt men alleen de grafische kwaliteiten, zoals bij de Ampasi nekbanden uit kwaLatha vanaf de 60-er jaren.9) Andere keren is er ook een letterlijke betekenis.

Vaak zijn het individuen of kleine groepen kunstenaars die nieuwe wegen in slaan, zoals we al zagen met de veiligheidsspelden (sommige makers zijn bekend) en de telefoondraadkunst. De makers bevestigen aan de mandjes wel hun naam, geschreven op kartonnetje, maar helaas gaat dat bijna altijd verloren.

Een prachtig voorbeeld vormen de Tsonga omslagdoeken. In de 60-er jaren zijn vrouwen machinaal vervaardigde stoffen met prachtige voorstellingen gemaakt met kralen gaan bewerken. Sommige daarvan zijn gedateerd en gesigneerd.10) Toen ze buiten de regio bekend werden en men onderzoek ging doen was het al te laat. De maaksters waren verdwenen.

Vijfentwintig jaar geleden ontstond een nieuwe kunstvorm toen een groep plattelandsvrouwen per ongeluk een kunst galerie betraden in Johannesburg. Ze verbaasden zich over het tentoongestelde. Ze maakten voorheen curio kralenwerk voor de verkoop, maar begonnen allerlei figuren en voorstellingen te vervaardigen uit kralen en moderne stoffen. Sizakhele Mchunu en anderen trokken met hun kunstwerken al snel de aandacht van de internationale kunstwereld.

Dat kan tot nu toe niet gezegd worden van de westerse (Barbie-)poppen die door Ndebele vrouwen van traditionele kralenkleding worden voorzien terwijl er toch ontroerende voorbeelden van gepubliceerd zijn. Hierbij een Kewpie pop uit Angola die bewerkt is binnen de Hakaoma cultuur:11)

CONCLUSIE

Uit het voorgaande zal wel duidelijk zijn geworden dat het ondoenlijk is om alle ontwikkelingen te memoreren waarbij kunstenaars in zuidelijk Afrika op innovatieve wijze gebruik hebben gemaakt van Europese materialen of andere cultuurelementen.

Het mag duidelijk zijn geworden dat men in dit gedeelte van Afrika op een zeer vitale wijze door is gegaan met kunstzinnige ontwikkelingen. Op vele vlakken en binnen allerlei culturen hebben (groepen van) individuen op een zeer eigenzinnige wijze vanuit hun culturele traditie nieuwe mogelijkheden gezien.

Er is alle reden om te mogen veronderstellen dat we ook in de naaste toekomst nog vaak verrast zullen worden door nieuwe vormen van materiele cultuur van de hand van veelal autodidactische kunstenaars.12)

Afbeeldingen:

2. Nguni gordel. Bast, glaskralen, metalen knopen. L.. 75 cm, B 6 cm

Herkomst: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt. Kwamuhle Museum, Durban.

Tentoonstelling: Oberösterreichischen Landesmuseum Linz ‘Spuren des Regenbogens – Leben im südlichen Afrika’ 2 april tot 4 november 2001

Publicatie: Stefan Eisenhofer (Ed.) Spuren des Regenbogens / Tracing the Rainbow. Linz 2001 afb. 97

3. Halssieraad, Xhosa ‘love-letter’ iphoco. 3 glaskralen paneeltjes van 6 x 6 cm. 1930er jaren. Mogelijk Mpondomise volk.

Herkomst: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt

4. Detail van een omslagdoek (nceka). Tsonga/Shangaan. Textiel, spiegeltjes, glaskralen, veiligheidsspelden. L 148 cm

Herkomst: University Art Galleries, Johannesburg (The Standard Bank Collection)

Publicatie: African Arts, herfst 1994 Vol.27 No.4

5.  Ndebele schootsvel amaphoto. Leer en glaskralen. 61 x 45 cm

Tentoonstelling: Kunsthal Rotterdam ‘Vormen van verandering’ 19 december 1998 – 25 april 1999.

Herkomst: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt

6. Ndebele schootsvel tshogholo. Plastic. Plm. 60 x 45 cm

Tentoonstelling Kunsthal Rotterdam ‘Vormen van verandering’ 19 december 1998 – 25    april 1999.

Herkomst: Museon, Den Haag

7. Twee telefoondraadmandjes. Metaal draad. H 9 cm, D 18 cm

Provenance: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt

Tentoonstelling: Oberösterreichischen Landesmuseum Linz ‘Spuren des Regenboges – Leben im  südlichen Afrika’  2 april tot 4 november 2001

Kunsthal Rotterdam ‘Vormen van verandering’ 19 december 1998 – 25 april 1999.

Published: Stefan Eisenhofer (Ed.) Spuren des Regenbogens / Tracing the Rainbow. Linz 2001 afb. 81

8. Telefoondraad mandje. Telefoondraad. H. 7.5 cm, D. 24.5 cm

Provenance: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt

Exhibited: Oberösterreichischen Landesmuseum Linz ‘Spuren des Regenbogens – Leben im südlichen Afrika’ 2 april tot 4 november 2001

Published: Stefan Eisenhofer (Ed.) Spuren des Regenbogens / Tracing the Rainbow. Linz 2001.  Afb. 56

9. Ampasi necklace from Kwaletha. 1960er jaren.

Herkomst: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt

10. Tsonga / Shangaan bestikte omslagdoek Textiel, glaskralen. 111 x 150 cm

Herkomst: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt. Goodman Gallery, Durban.

Tentoongesteld: Oberösterreichischen Landesmuseum Linz ‘Spuren des Regenbogens – Leben im südlichen Afrika’ 2 april tot 4 november 2001

Publicatie: Stefan Eisenhofer (Ed.) Spuren des Regenbogens / Tracing the Rainbow. Linz 2001 afb. 72

11. Amerikaanse Kewpie pop bewerkt in de Hakaone cultuur, Angola. H. 22.5 cm

Herkomst: Galerie Kathy van de Pas & Steven van de Raadt

12. Halsketting, Kaapstad 2016. Ritssluiters van vislon kunsthars. D 18 cm

Herkomst: Galerie Kathy van der Pas & Steven van de Raadt